Sytuacja finansowa Watykanu w połowie 2025 r. przedstawia złożony obraz, naznaczony utrzymującymi się wyzwaniami strukturalnymi, ale także znaczącymi postępami w zarządzaniu i przejrzystości kluczowych podmiotów. W ciągu ostatnich dwóch miesięcy przedstawiono bardzo pozytywne raporty z bilansami watykańskich instytucji finansowych. Zarządzanie majątkiem Stolicy Apostolskiej (APSA) i Instytut Dzieł Religijnych (IOR) z wynikami na rok 2024. Te dobre wyniki kontrastują z innymi alarmistycznymi nagłówkami i zaskakującymi zmianami w Stolicy Apostolskiej. Wystarczy przypomnieć cięcia wynagrodzeń dla kardynałów i wzrost cen nieruchomości, których musiał dokonać papież Franciszek. Można się więc zastanawiać, gdzie to nas pozostawia, czy sytuacja ekonomiczna Watykanu jest dobra czy zła?
Gdybyśmy mieli krótko odpowiedzieć na to pytanie, musielibyśmy powiedzieć, że niektóre obszary Watykanu charakteryzują się pozytywną profesjonalizacją, przejrzystością i wydajnością, podczas gdy inne są bardzo nieprzejrzyste i przynoszą duże straty. Ogólny bilans nie jest pozytywny i ogólnie można powiedzieć, że Stolica Apostolska znajduje się w bardzo delikatnej sytuacji finansowej. Ulepszenia księgowe tych instytucji nie zapobiegają temu, że Stolica Apostolska nadal boryka się z chronicznym deficytem strukturalnym, obciążonym przede wszystkim długami jej funduszu emerytalnego.
Źródła dochodu
Watykan, jako najmniejsze suwerenne państwo na świecie, stosuje unikalny model finansowy, który odróżnia go od konwencjonalnych gospodarek narodowych. Jego struktura nie opiera się na pobieraniu podatków od mieszkańców ani emisji obligacji państwowych. Zamiast tego jego główne źródła finansowania pochodzą z różnych globalnych źródeł, w tym darowizn od diecezji katolickich i wiernych na całym świecie, przychodów generowanych przez Muzea Watykańskie ze sprzedaży biletów oraz zysków z rozległego portfela inwestycji i nieruchomości.
APSA i IOR
APSA zarządza ruchomościami i nieruchomościami Stolicy Apostolskiej, które obejmują 4 234 nieruchomości we Włoszech i dodatkowe 1 200 nieruchomości zlokalizowanych w kluczowych miastach międzynarodowych, takich jak Londyn, Paryż, Genewa i Lozanna. Około 70% nieruchomości nie generuje dochodu, ponieważ są one wykorzystywane na biura Watykanu lub innych kościołów, podczas gdy kolejne 11% są wynajmowane po obniżonych stawkach pracownikom Watykanu.
W 2024 r. spółka odnotowała zysk w wysokości 62,2 mln euro. Stanowi to znaczny wzrost o 16 mln euro w stosunku do wyników osiągniętych w 2023 roku. Wynik ten jest uznawany za jeden z najlepszych wyników APSA w ostatnich latach.
IOR, powszechnie znany jako "Bank Watykański", wyszczególnił w swoim raporcie rocznym za 2024 r. zysk netto w wysokości 32 mln euro, co stanowi wzrost o 7% w porównaniu z 2023 r. Ta pozytywna trajektoria potwierdza skuteczność wieloletnich reform finansowych wdrożonych w instytucji.
Deficyt emerytalny
Stolica Apostolska od kilku lat boryka się z chronicznym deficytem strukturalnym. Szacuje się, że deficyt ten wynosi od 50 do 90 mln euro rocznie, co stanowi około 7% jej całkowitego budżetu, który w 2023 r. wynosił 1,2 mld euro. Niektóre dane historyczne dodatkowo ilustrują to wyzwanie, z przewidywanym deficytem w wysokości 87 mln USD w 2023 r. i deficytem operacyjnym sięgającym 83,5 mln EUR w tym samym roku, co stanowi wzrost o 33 mln EUR w porównaniu z 2022 r. Oprócz rocznego deficytu operacyjnego, krytycznym długoterminowym zobowiązaniem finansowym jest znaczny niedobór w funduszu emerytalnym dla około 5 000 pracowników i emerytów Watykanu.
Deficyt emerytalny Watykanu nigdy nie został w pełni rozliczony, ale szacuje się go na od jednego do dwóch miliardów euro. Ostatnie poważne badanie zostało przeprowadzone przez komisję ds. reform, COSEA, w 2015 roku. Obawa przed nieprzejrzystymi procedurami finansowymi, w tym lukami umożliwiającymi pranie pieniędzy, okresowo powraca jako zjawisko, które nigdy nie zostało rozwiązane ani wyeliminowane.
Zarządzanie papieża Franciszka
Podczas swojego pontyfikatu papież Franciszek stanął na czele szeroko zakrojonej reformy Instytutu Dzieł Religijnych (IOR), mającej na celu wyeliminowanie prania pieniędzy powiązanego z mafią i przywrócenie jego integralności finansowej. W 2014 roku, rok po przybyciu Franciszka, zamknięto ponad 1000 podejrzanych kont, z których wiele było nieaktywnych lub powiązanych z celami niezgodnymi z jego misją.
W 2024 r. Urząd Nadzoru i Sprawozdawczości Finansowej (ASIF) odnotował zmniejszenie o jedną trzecią liczby raportów o podejrzanej działalności finansowej w Watykanie. Ponadto platforma oceny Moneyval uznała znaczną poprawę w walce z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu, klasyfikując IOR na wysokim poziomie zgodności technicznej.
Pomimo reform papieża Franciszka mających na celu oczyszczenie finansów Watykanu, sprawa kardynała Angelo Becciu uwypukliła utrzymywanie się nadużyć finansowych w Stolicy Apostolskiej. Skandal związany z nieprzejrzystymi inwestycjami i nieregularnym zarządzaniem funduszami poddał w wątpliwość skuteczność niektórych mechanizmów kontroli wewnętrznej.
W tym samym czasie, podczas tego samego pontyfikatu, darowizny na Obligację Świętego Piotra - główne źródło wsparcia finansowego od wiernych dla papieża - zostały znacznie zmniejszone, co poważnie wpłynęło na zdolność Watykanu do utrzymania działalności duszpasterskiej, dyplomatycznej i opiekuńczej.
Dla Leona XIV zarządzanie finansami jest jednym z najpilniejszych wyzwań. Nowy papież będzie musiał wzmocnić przejrzystość, odzyskać zaufanie wiernych i zrównoważyć finanse Watykanu bez utraty ewangelicznego ducha ubóstwa i służby.
