Tomasz z Akwinu o człowieczeństwie

W latach 1858 i 1859 Alfred Russel Wallace i Charles Darwin opublikowali prace proponujące ewolucyjną teorię stworzenia. Zgodnie z tą teorią, obecny stan stworzenia jest produktem długiego naturalnego procesu transmutacji gatunków rządzonego przez przypadek i naturalną eliminację. W konsekwencji teorie ewolucyjne zrezygnowały z samej koncepcji natury wewnętrznej teleologii w naturze rzeczy. Stworzone istoty nie są już postrzegane jako mikrokosmosy zmierzające ku pewnej ostateczności, ale raczej jako przypadek, który wyjaśnia ich ewolucję.

Jednak teorie ewolucyjne nie tylko wpłynęły na definicje naturalnego składu istot ludzkich, ale także miały ogromny wpływ na samo znaczenie "bycia" człowiekiem.

Jedną z głównych szkół moralnych wywodzących się z tego poglądu jest naturalizm moralny. Aby podać ogólną definicję, naturalizm moralny jest szkołą, która utrzymuje, że fakty moralne są faktami, które można empirycznie wydedukować z badań naukowych poprzez obserwację wzorców zachowań i naturalnych konwencji zebranych przez prymatologię, antropologię, biologię, psychologię, neuronaukę i podobne dyscypliny.

Dla przykładu, niektórzy mogą argumentować, że monogamia jest faktem moralnym, który można wyjaśnić na mocy pewnych konwencji socjologicznych, ale nie ma wewnętrznej wartości moralnej. Powiedzmy, że małpy rozwinęły związki monogamiczne tylko po to, by uniemożliwić mężczyznom zabijanie potomstwa rywali. Z drugiej strony można argumentować, że moralny fakt "nie zabijaj" można wyjaśnić ewolucyjną potrzebą przetrwania gatunku lub że "szczęście" jest reakcją neurotyczną.

Chciałbym podkreślić pewne cechy, które wpływają na popularne systemy wartości moralnych. Mają one tendencję do (i) podważania pewnej wewnętrznej ostateczności lub teleologii wyrytej w samej naturze żywych istot; (ii) ugruntowywania normatywnych standardów moralnych w pierwotnych wzorcach zachowań.

Trzy wydziały

Pomimo nieznajomości współczesnych teorii ewolucji, Święty Tomasz z Akwinu uznaje, że istoty ludzkie mają wspólne naturalne cechy z innymi stworzeniami. Przez "cechy" nie mam tu na myśli cech behawioralnych, ale naturalne moce, dzięki którym stworzenie coś robi. Niektóre z tych mocy są wspólne dla większej liczby stworzeń niż dla innych. Według św. Tomasza osoba ludzka posiada trzy rodzaje zdolności: (i) wegetatywne; (ii) wrażliwe; (iii) racjonalne.

Siła wegetatywna to ta, która jest wspólna dla największej różnorodności stworzeń. Jest to naturalna siła wzrostu. Roślina ma wewnętrzną moc zakorzeniania się, wyrastania łodygi, liści i kwiatów. Istota ludzka również ma wewnętrzną moc wzrostu od płodu, przez dziecko, aż do dorosłości i tak dalej. Ta czująca moc jest również dzielona z wieloma innymi stworzeniami.

Wreszcie, człowiek cieszy się innym rodzajem władzy, którą, według Akwinaty, dzieli z aniołami i samym Bogiem, a mianowicie władzą rozumną. Władza rozumna jest dwojaka: z jednej strony człowiek cieszy się intelektualną otwartością na świat zewnętrzny, dzięki której jest w stanie poznać prawdę o bytach zewnętrznych. Z drugiej strony cieszy się także afektywną otwartością, dzięki której rozpoznaje dobroć innych istot i pragnie ich.

Racjonalna aktywność człowieka wyróżnia go o tyle, o ile umożliwia mu przeżywanie swojego życia w szczególny sposób. Dlatego też każda odpowiedź, która definiuje to, co stanowi koniec istoty ludzkiej, nie może nie uwzględniać szczególnego powołania, które wynika z samej duchowej i materialnej struktury ludzkiej natury.

Dla św. Tomasza paradygmatem bycia człowiekiem jest racjonalne działanie, czyli życie w świetle prawdy i dążenie do szczęścia, które jest tym najwyższym dobrem, którego pragnie się wyłącznie ze względu na nie samo.

Ludzka intencjonalność

Dla św. Tomasza istota ludzka posiada pewną intencjonalność, która wyłania się z samego wnętrza jej naturalnych mocy.

Istnieje pewna szczególna doskonałość, która jest insynuowana poprzez ćwiczenie najszlachetniejszych i najbardziej odpowiednich cech istoty ludzkiej: moc poznania i racjonalnego pragnienia tego, co jest dobre, satysfakcjonujące i doskonałe dla osoby ludzkiej.

Wszystko, co wchodzi w zakres woli osoby ludzkiej, wiąże się z pewnymi doskonałymi cechami, które ludzki intelekt ocenia jako dobra, które w pewien sposób spełniłyby pragnienie ludzkiego podmiotu.

Z tego właśnie powodu Akwinata twierdzi, że wszystkie rzeczy są pożądane przez osobę pod pojęciem dobra. Wszystko, czego pragnie osoba ludzka, jest pożądane o tyle, o ile wiąże się z jakimś doskonałym dobrem. 

Akwinata uważa jednak, że nie istnieje dobro stworzone, które byłoby całkowicie identyczne z formą samej dobroci. Taka rzecz byłaby w stanie całkowicie zaspokoić moje pragnienie dobra. Musiałaby być taka, że po jej osiągnięciu wszelkie pragnienie dobra ustałoby, a ona sama stałaby się panem własnych czynów i swobodnie kierowałaby się ku temu, co jest dla niej prawdziwie doskonałe poprzez działanie jej intelektu i woli. 

Racjonalne życie, to znaczy życie w sposób zorientowany na to, co jest prawdziwie doskonałe dla osoby ludzkiej, stanowi wolność.

Jest to bardzo istotny punkt, który Święty Tomasz w odniesieniu do istoty ludzkiej. W przeciwieństwie do dominującego poglądu naszych czasów, wolność nie jest brakiem zewnętrznego przymusu, ale wewnętrzną zdolnością do skutecznego uporządkowania wszystkich wewnętrznych i zewnętrznych elementów życia w służbie ostatecznej prawdy i dobra, które są doskonałe dla osoby ludzkiej.

W prologu do drugiej części Summa Theologiae św. Tomasz zapowiada swój traktat o wolności teologicznym pojęciem obrazu Boga. Pisze, że po rozważeniu w pierwszej części swojego dzieła "wzorca, czyli Boga, i tych rzeczy, które powstały z mocy Boga zgodnie z Jego wolą", teraz, w drugiej części swojego dzieła, Akwinata zwraca się do "obrazu [Boga], czyli człowieka, ponieważ on również jest zasadą swoich działań, jako posiadający wolną wolę i kontrolę nad swoimi działaniami".

Istoty ludzkie

Fragment ten podsumowuje naszą wcześniejszą dyskusję na temat tego, co dla Akwinaty oznacza bycie człowiekiem. Osoba ludzka nie jest produktem przypadku, ale Bożej mądrości i miłości, które tworzą opatrznościowy porządek, zgodnie z którym stworzenia, poprzez doskonałość swoich form, realizują obraz Boga wpisany w ich naturalną doskonałość, a tym samym głoszą w królestwie stworzenia wieczną dobroć i doskonałość Boga (por. ST Ia, q. 44, a. 4). Z tego wynika znaczenie tego, czym jest bycie człowiekiem.

Dla Akwinaty bycie człowiekiem oznacza życie w wolności w dążeniu do prawdy i miłości Boga jako ostatecznych zasad doskonałości osoby ludzkiej. Ostatecznie, według św. Tomasza, życie przeżywane w kulcie prawdy i dobra oznacza, że będąc człowiekiem, każda osoba staje się w historii proklamacją boskiej mądrości i dobroci Bożej radości z jego posiadania. Nasze własne doświadczenie uczy nas, że pomimo satysfakcji, jaką czerpiemy z osiągnięcia pewnych stworzonych dóbr, wciąż pragniemy wielu innych rzeczy.

Według Anielskiego Doktora istnieje tylko jeden cel, który całkowicie wyczerpuje formalność dobroci. Jest to inny sposób powiedzenia, że istnieje istota, której samą naturą jest sama dobroć, tak że kiedy doskonałość samej dobroci zostaje osiągnięta, zostaje osiągnięta: Bóg. Dla Akwinaty najgłębsze pragnienia ludzkiej natury znajdują swój odpoczynek w kontemplacji i komunii z Bogiem, ponieważ w Bogu znajdują swój doskonały i ostateczny przedmiot prawdy i miłości.

Wolność

To, że prawda i dobro doskonalą człowieka jako istotę ludzką, wskazuje nie tylko na to, co jest zasadniczo jego ostatecznym celem, ale także na sposób jego osiągnięcia. Bycie człowiekiem, według Akwinaty, nie oznacza naśladowania pierwotnych wzorców zachowania. To, co jest moralnie dobre, a co moralnie złe, nie może być mierzone faktami obserwowanymi w różnych dyscyplinach naukowych. Należy je raczej oceniać na podstawie stopnia, w jakim przyczyniają się one do rozkwitu człowieka.

Znakiem ludzkiego rozkwitu jest stopień, w jakim osoba ludzka jest w stanie być panem swoich własnych działań i swobodnie kierować się ku temu, co jest dla niej prawdziwie doskonałe poprzez działanie jej intelektu i woli.

Racjonalne życie, to znaczy życie w sposób zorientowany na to, co jest prawdziwie doskonałe dla osoby ludzkiej, stanowi wolność.

Tomasza w odniesieniu do istoty ludzkiej. W przeciwieństwie do dominującego poglądu naszych czasów, wolność nie jest brakiem zewnętrznego przymusu, ale wewnętrznym uzdolnieniem do skutecznego uporządkowania wszystkich wewnętrznych i zewnętrznych elementów życia w służbie ostatecznej prawdy i dobra, które są doskonałością osoby ludzkiej.

W prologu do drugiej części Summa Theologiae św. Tomasz zapowiada swój traktat o wolności teologicznym pojęciem obrazu Boga. Pisze, że po rozważeniu w pierwszej części swojego dzieła "wzorca, czyli Boga, i tych rzeczy, które powstały z mocy Boga zgodnie z Jego wolą", teraz, w drugiej części swojego dzieła, Akwinata zwraca się do "obrazu [Boga], czyli człowieka, ponieważ on również jest zasadą swoich działań, jako posiadający wolną wolę i kontrolę nad swoimi działaniami".

Istoty ludzkie

Fragment ten podsumowuje naszą wcześniejszą dyskusję na temat tego, co dla Akwinaty oznacza bycie człowiekiem. Osoba ludzka nie jest produktem przypadku, ale Bożej mądrości i miłości, które tworzą opatrznościowy porządek, zgodnie z którym stworzenia, poprzez doskonałość swoich form, realizują obraz Boga wpisany w ich naturalną doskonałość, a tym samym głoszą w królestwie stworzenia wieczną dobroć i doskonałość Boga (por. ST Ia, q. 44, a. 4).

Z tego wynika znaczenie tego, czym jest bycie człowiekiem. Dla Akwinaty bycie człowiekiem oznacza życie w wolności w dążeniu do prawdy i miłości Boga jako ostatecznych zasad doskonałości osoby ludzkiej. Ostatecznie, według św. Tomasza, życie w kulcie prawdy i dobroci oznacza, że będąc człowiekiem, każda osoba staje się w historii głosicielem Bożej mądrości i dobroci.